Gözlerinizi açtınız ve kendinizi 2025 yılında, dijital bilgi çağının tam ortasında buldunuz. Okuldan ya da işten dönmüşsünüz. Yemeğinizi de yedikten sonra koltukta uzanmış, sosyal medyada içerikleri kaydırırken bir anda karşınıza çıkan bir video dikkatinizi çekiyor ve duraksıyorsunuz.
"Gerçekten de Ay'a gittik mi?"
Bu video sizi içine çekiyor ve içinizdeki o araştırma ve gerçeğe ulaşma isteğini tetikliyor. Birkaç saatin ardından kendinizi düz dünya teorilerini, sürüngen elitleri ve büyük ilaç şirketlerinin kanser tedavisini sakladığını araştırırken buluyorsunuz. Tanıdık geldi mi? Geldiyse sizi tebrik ediyorum çünkü muhtemelen çoğu insan o videoda bahsedilenle yetinirken siz bununla yetinmediniz ve buradasınız. Peki günümüz teknolojisi bu kadar gelişmişken, bilgiye ulaşmak bu kadar kolayken nasıl oluyorda hâlâ komplo teorilerine inanıyoruz?
Tarihsel Kökenler
Komplo teorileri yeni bir şey değil. Tıpkı Antik Roma'da zengin patrisilerin gizli villalarında imparatorluk aleyhine planlar yaptığına dair söylentiler gibi, insanlık tarihi boyunca güçlülerin gizli ajandaları olduğuna dair inançlar var olmuştur ve bu günümüzde hâlâ devam etmektedir. Ortaçağ'da cadı avları, Aydınlanma döneminde İlluminati korkusu, 20. yüzyılda Protokoller gibi sahte belgeler ve daha birçok örnek görebiliriz. Her dönem kendi komplo teorilerini üretir ve bizim varlığımız bittiğinde bile bu teorilerin üretimi devam edecektir.
Sümerler bile kendi mitolojilerinde tanrıların insanlığa karşı gizli planları olduğunu anlatıyordu. Anunnakilerin insanları köle olarak yarattığı teorisi, modern UFO ve Mısır'da antik astronot teorilerinin de temelini oluşturuyor. Sizin de görebileceğiniz üzere insanlığın “Bizden bir şeyler saklanıyor düşüncesi” binlerce yıl geçmişten geliyor.
Dijital Çağda Komplolar
Sümerler çivi yazısını icat ettiklerinde, bilginin yayılması aylar hatta yıllar alıyordu. Bugün ise bir komplo teorisi saniyeler içinde milyonlarca insana ulaşabiliyor. Sosyal medya algoritmaları, benzer düşünen insanları bir araya getirerek yankı odaları yaratıyor. Bu odaların içinde en absürt teoriler bile mantıklı görünmeye başlıyor.
Tabii ki günümüzde demokrasinin de bunda büyük bir etkisi var. İnsanlar korkmadan, çekinmeden kendi düşüncelerini paylaşıyorlar. Eskiden olsa belki idam edilecekleri fikirleri, şimdiyse hiç düşünmeden sadece tek bir tıkla paylaşabiliyor olmak insanların bu düşünceleri özgürce paylaşmasını destekledi.
YouTube'un "tavşan deliği" fenomeni bunun en güzel örneği. Genel bir tarih videosuyla başlayan yolculuğunuz, algoritmik öneriler sayesinde sizi giderek daha "alternatif" içeriklere yönlendiriyor. Platformlar sizi daha uzun süreler platformda tutmak yani daha fazla para kazanmak için size tartışmalı, ilgi çekici videolar öneriyor. Bunun sonucunda bir bakmışsınız "NASA'nın Sakladığı 10 Gerçek" başlıklı hiçbir dayanağı olmayan videolar izliyorsunuz.
Psikolojik Faktörler
Peki komplo teorileri neden bu kadar ilgimiz çeker? Neden inanmaya bu kadar istekliyiz? Bu soruların cevabı, antik Roma'nın katman sınıfları kadar karışık
1. Kontrol İllüzyonu: Belirsizlik ve kaos karşısında, komplo teorileri dünyayı anlaşılabilir kılıyor. "Elit bir grup her şeyi kontrol ediyor" demek, "dünya karmaşık ve öngörülemez" demekten daha rahatlatıcı.
2. Özellik Hissi: Tıpkı Roma'nın seçkinlerinin kendilerini sıradan pleblerden üstün görmesi gibi, komplo teorisyenleri de kendilerini toplumun önemsiz bir parçası olarak görmek istemedikleri için "uyanmış" ve "gerçeği bilen" azınlık olarak görüyor ve kendilerini bu şekilde üstün görüyorlar.
3. Örüntü Arayışı: İnsan beyni, olmayan yerde bile örüntü görmeye programlı. Bu evrimsel avantaj, bazen bizi yanıltabiliyor. Bazen gerçek gözümüzün önündeyken bile görmek istemeyiz. Buna örnek olarak kanserin tedavisini bulan insanların uçak kazasında hayatlarını kaybetmesini ya da suyla çalışan arabayı icat eden bir adamın ansızın kalp kriziyle hayatını kaybetmesini gösterebiliriz. Bazen sadece şansınız doğru gitmez.
4. Hükümetlere Olan Güvensizlik: Hükümetlere, medyaya ve bilim insanlarına olan güven azaldıkça, alternatif anlatılara olan ilgi artıyor.
Gerçek Olduğu Kanıtlanmış Komplolar:
İlginç olan şu ki, bazı komplo teorileri gerçekten doğru çıkmış:
- MKUltra: CIA'in zihin kontrolü deneyleri yaptığı ortaya çıktı. Bazı insanlar bu deneylerin günümüzde de devam ettiğini düşünüyor.
Fotoğraftaki kişi Sidney Gottlieb. 1950 ve 60'lı yıllarda CIA’in MKUltra adlı insanların zihnini kontrol etmeyi amaçlayan projede yöneticilik yapmıştır.
- Watergate: Nixon yönetiminin illegal dinlemeleri kanıtlandı.
- Tuskegee Deneyi: ABD hükümeti, Afrika kökenli Amerikalıları sifilisi tedavi etmeden 40 yıl boyunca gözlemledi.
- NSA Gözetleme: Edward Snowden, küresel gözetleme programlarını ifşa etti. Bununla alakalı Snowden diye bir film bile yapıldı.
Bu gerçek komplolar, "Görüyor musunuz, haklıydık!" argümanını güçlendiriyor ve yeni teorilere olan inancı besliyor. Bazen sadece şansınız doğru gitmez evet, ama bazen de haklısınızdır. Peki buna neye göre karar vereceğiz? Cevap aslında çok basit: Vermeyeceğiz. Her zaman her şeye şüpheyle yaklaşabilirsiniz, bunu yapmak size iyi bir düşünce yapısı bile katabilir. Önemli olan, bunun günlük hayatınızı etkileyecek kadar saplantı haline dönüştürmemeniz. PizzaGate bunun bir örneği.
Toplumsal Etkiler:
Aile ve Arkadaşlık İlişkileri: Bazı komplo teorilerine olan fazla inanç bazen ailemizde sorunlara yol açabiliyor. Mesela bazı insanların bilimsel kanıtlar olmadan uzaylıların varlığını inatla savunması buna bir örnek olabilir.
Sağlık Krizi: Aşı karşıtlığı gibi teoriler halk sağlığını tehdit ediyor. COVID-19 pandemisi sırasında mikroçip takıldığına inanan insanlar aşı olmayı reddetti, alternatif tedavi arayışında tehlikeli maddeleri deneyenler yaşanan yan etkiler yüzünden hastaneleri doldurdu. Yakın bir örnekte "BigPharma" yani büyük ilaç firmalarının aslında sizi hiçbir zaman iyileştirmek istemediği, sadece semptomları bastırarak sizi tam olarak iyileştirmeyecek düzeyde tutarak üzerinizden daha fazla para kazanmak istediği gibi bir düşünce var. Aslında ben de bir nevi bu düşünceyi destekliyorum ama tabi ki bunu gündelik hayatımın merkezine yerleştirerek tamamen ilaç almayı reddetmiyorum. Yani şöyle ki, bir haftada geçecek basit bir grip için ilaç almak bana mantıklı gelmiyor. Tabii ki ilaç kullanmadan geçmeyecek hastalıklar var ve ilaç teknolojisi bu kadar gelişmişken bunu kullanmamak aptallık olur. Bence burada önce doktor tanısı alınmalı ve doktora danışılarak bir tedavi uygulanmalıdır.
Demokrasiye Tehdit: 6 Ocak 2021'de ABD Kongre binasının basılması, "çalınmış seçim" komplo teorisinin sonucuydu. Yakın tarihe bakıldığında başka ülkelerde de benzer durumlar yaşanmış olduğunu ve nadiren de olsa bu teorinin doğruluğunu görebiliyoruz. Bu aslında doğru uygulanmayan demokrasi ve güvensizliğin getirdiği bir sonuçtan başka bir şey değil.
Şiddet ve Radikalleşme: Pizzagate olayında silahlı bir adam, olmayan bir bodrum katını aramak için pizzacıya saldırdı. Az önce de bahsettiğim gibi, bunu gündelik hayatınızın bir parçası haline getirmeniz sizin ve etrafınızdaki insanlar için geri dönülemez sonuçlar doğurabilir. Bu sadece yaşanmış sayısız olaylardan bilinen bir örnek.
Eleştirel Düşünce:
Sümerler bize yazıyı bıraktı, Yunanlılar felsefe ve bilimi, Roma ise hukuku ve medeniyeti. Peki biz gelecek nesillere ne bırakacağız? Gerçek ile kurgu arasındaki ayrımı yapamayan, her bilgiye şüpheyle yaklaşan bir toplum mu?
Komplo teorilerine tamamen kapalı olmak da, her birine körü körüne inanmak da tehlikeli. Peki nasıl yaklaşmalıyız?
1. Kaynak Kontrolü: Bilginin kaynağı güvenilir mi? Uzmanlık alanı nedir?
2. Occam'ın Usturası: En basit açıklama genellikle doğrudur.
3. Kanıt Kalitesi: İddialar kanıtlanabilir mi? Kaynaklar güvenilir mi?
4. Motivasyon Analizi: Kim bundan fayda sağlıyor? Para veya güç kazanan var mı?
5. Yanlışlanabilirlik: Teori yanlışlanabilir mi? Yoksa her karşı kanıt "komployu derinleştiriyor" mu?
Sonuç: Gerçeği Aramak ve Kaybolmama
Şimdi diyebilirsiniz ki, komplo teorilerine inanan birisi kanıt dediğimiz kaynaklara nasıl güvenebilir? Haklısınız ama şunu da unutmamak lazım: Bizim günlük hayatta kanıt dediğimiz şeyler de aslında birden fazla kaynak tarafından doğrulanmış bilgilerdir. Buna tarihi kanıtları örnek olarak verebiliriz. Bazı ülkeler kendi tarihlerini daha görkemli göstermek için çarpıtabilir. Böyle durumlarda bunu hemen doğru kabul etmek yerine, aynı zaman diliminde var olmuş diğer ülkelerin yazılı kaynaklarına bakabiliriz.
Bir dahaki sefere ilginç bir teori duyduğunuzda, durup düşünün. Doğamızda böyle teorilere inanmak olduğunu unutmadan araştırın ve kaynaklara bakın. Antik Çağda insanlar gök gürültüsünü tanrıların öfkesi olduğuna inanırken, günümüzde bunu fizikle açıklıyoruz. Belki de bir kaç asır sonra insanlar bunu tamamen farklı bir şekilde açıklayacaktır, bilemeyiz.
Gerçek komplolar var, evet. Ancak her gölge bir komplo değil. Eleştirel düşünce ve sorgulamanın bizi doğru sonuca götürecek tek yol olduğunu unutmamak lazım.
Unutmayın, bazen en büyük komplo, insanların komplo teorilerine inanmasını sağlamaktır. Gerçeği ararken kaybolmamaya, şüphe ederken de tamamen güvensiz olmamaya dikkat etmeliyiz. Sonuçta, toplum ancak dengeli bireylerden oluşabilir. Her şeye şüpheyle yaklaşan bir toplumun çökmesi kaçınılmaz olur.
Bilgi çağında yaşıyoruz, ama bilgelik çağına ulaşmak için daha çok yolumuz var. Bu yolculukta, hem açık fikirli hem de eleştirel olmalıyız. Çünkü gerçek, ne tamamen resmi anlatıda ne de en çılgın komplo teorisinde. Gerçek, genellikle arada bir yerde, sabırlı ve dikkatli araştırmanın ödülü olarak bekliyor.